Əli Rza Xələfli
H.İsaxanlı “Ziyarət” poemasında ilk baxışdan heç bir möcüzə yaratmaq fikrində deyil. Sakit, təmkinli bir axarla elə bil ki, heç qələm sahibi olmadan dədə-baba yurduna ömrünün gözünə eynək taxmış bir vaxtında görüşə ge- dir. Və elə bu görüşün özündəcə ona bir çox həqiqətlər əyan olur. Həyat, cə- miyyət, insanlar haqqında düşünməli olur. Məqsədli şəkildə yox, sadəcə, şairin təəssüratlarından göründüyü kimi, əsl həyatla üzbəüz dayandığı üçün. Və bu zaman yurdla qarşılaşır, yurdun timsalı olaraq elə adamlarla qarşılaşır ki, onların yanında düşünməyə məcbur olur. Mən bu adamlarla üzbəüz da- yana bilərəm, ya yox?!
El arasında belə bir söz var: “Gərək elə iş tutasan ki, qabağa çıxanda dilin gödək olmasın”. Çox doğrudur, insan ömrü boyu bircə qəbahətin mü- qabilində o qəbahəti görmüş adamların qabağında açıq alınla, qürurla daya- na bilmir. Başqa sözlə, dili gödək olur. Görünür, elə bu səbəbdən, bu mənə- vi-əxlaqi kriteriyalar çərçivəsində danışan müəllif indiki məqamında bir hökm verir: Dilimiz gödək olmasin!
Dəxli yoxdur, bu hökmü müəllif verir, yurd verir, yoxsa, yurdun təmsil- çisi olan qoca kişi verir. Buradaca bir məqama mütləq diqqət yetirmək la- zımdır. Elə istedadlı adamlar var ki, onlar cəmiyyətin mənəvi mühitinə təsir göstərmək gücündə olmurlar. Hətta istedadları ilə günəşin qabağını tutmaq gücündə olsalar belə. Səbəbi? Mənəvi-əxlaqi kriteriyalara cavab verə bilmə- diklərinə görə. Çünki zaman şahidi olduğu qəbahəti asanlıqla bağışlamır. Am- ma H.İsaxanlının yaşadığı həyat, onun yaradıcılıq ömrü bir alim kimi, bir ziyalı kimi fəaliyyət ömrü kifayət qədər onun özunu qorumaq gücündədir və onu ayağa qaldırmaq, onu öndə tutmaq iqtidarındadır. Bəlkə V. Q. Belins- kinin dediklərini yada salaq:
“Biz demişdik ki, Puşkini oxumaq – adamlarda incə insani hissin tərbiyələnməsinə, inkişaf etməsinə və yaranmasına çox təsir etməlidir. Bəli, belədir: köhnə əqidəli ədiblərimiz, quru moralistlərimiz, qəlbsiz antiestetik öyüdçülərimiz qəzəblənmiş lsalar da deməliyik ki, rus şair- lərindən heç biri həm gənc, həm yaşa dolmuş, hətta qoca (əgər onlarda estetik və insani hiss zərrəsi olmuş və hələ ölməmişsə) oxucuların tər- biyəçisi olmaq kimi şəksiz bir haqqı Puşkin qədər qazana bilməmişdir, çünki Rusiyada böyük talanta malik olmaqla bərabər, Puşkindən daha əxlaqlı bir şair tanımırıq”1.
Nə qədər sərrast və nə qədər dəqiqdir! İndi H.İsaxanlı kimi özünün poe- tik dünyasında yaşayan sözün ədəb-ərkan gücündə danışan və az qala bütün əxlaqi dəyərləri ayaqlayan iddialardan imtina edən bir şair tanıyırıqmı? Beləcə, təqribən 150 il bundan əvvəl Belinskinin dedikləri ilə nə qədər hə- mahəngdir, nə qədər səsləşmədədir. Yoxsa, necə yurda ayaq basasan, yurdun ayaq basdığın yerdə kimsənin eşitmədiyi səsləri eşidəsən! Bu, necə mümkün ola bilər? Bu, yalnız ruhi etibarilə yurda son dərəcə bağlanmaqla canın, ru- hun, nəfəsin yurda bağlılığı ilə mümkün ola bilər. Başqa cür H.İsaxanlı yur- dun obrazı olan qocanın dilindən “dilimiz gödək olmasın” deyə bilməzdi.
Şair yurduna qayıdıb. O yerə qayıdıb ki, orada onu görmək istəyən adamlar var. Onun başına yığışıblar. O qoca da, əsə-əsə, titrəyə-titrəyə həya- tının keşməkeşlərini, ağrılarını çiyninə alaraq onun hüzuruna gəlib. Əslində, şair o qocanın hüzurundadır. Və bu mənzərə çox təsirlidir. Biz burada qətiy- yən hissləri və həyəcanları axtarmırıq. Elə görmək istəyirik, nə baş verir? Kim danışır, kim dinləyir? Kimin əhvalı necədir?
Danışırıq şirin-şirin, Söz-söhbətdə sən duza bax! Çay soyuyub, çay gətirin, Yatıb nədir arvad-uşaq?! Yeməkmi var? Süfrə salın, Sözü yoxdur ağsaqqalın.
Yurd həsrət çəkib, ağrı çəkib onun dərdini daşıya biləcək oğul arzula- yıb. Oğul isə öz gücünü tapmaq üçün dunyanı gəzib, elmlərə vaqif olub, söz-sənət sahibi olub, adı ilə dünyanın yarısını fəth eləyib. Bundan sonra yurda qayıdıb. Ancaq o, bifəhm, bifərasət kimi yurda qayıtmayıb. O, yurda işıq gətirib, özünün dünyasında olan işığı yurda qaytarıb ki, bu yurdun çırağı sönməsin. Yurd da onu qədərincə qiymətləndirir. Yurdun timsalında qoca dil-dil ötür:
Çox iş görübsən, çox sağ ol,
Bir az da dincəl, ay oğul.
Soruşmuşam qardaşından,
Dedi ki, cavan yaşından
Gözünə gözlük taxıbsan.
Kitablardan daha əl çək,
Gör nə qədər oxuyubsan?!
Yurd qayğılıdır, yurd ağrı çəkir, yurdun dərdi elə şairin dərdinə müvazi- dir. Elə yurdun dərdi nə qədər ağırdırsa, şairin də dərdi bir o qədər ağırdır. Yurd öz oğlunu ağuşuna çəkib, sinəsinə alıb ki, yarasına məlhəm olsun. Amma görür ki, bu oğulun özü nə qədər dərdlidir, nə qədər qayğılıdır. Heç yarı yaşına çatmamış gözünə eynək taxıb, yarı yaşına çatmamış ömrünü bitir- miş qocaya bənzəyir. Amma yenə oğul oğulluğundan qalmır. Yenə bu yurdun sinəsinə süfrə salmağı, bu yurdun nemətlərindən həyat iksiri kimi dadmağı gələnlərə rəva bilir. Onun bütün varlığı, onun kimliyi elə bu yurdun təbiətilə bağlıdır. Və yurd onu nə qədər öyürsə, bir o qədər daha artıq məsuliyyət duyur. Yurdun öygüsü ona yeni həyat dərsidir, yeni tapşırmalardır:
Deyirlər ki, neçə dəfə
Neçə dəryalar aşıbsan. Alosmandan o tərəfə
Gedib gəzib dolaşıbsan. Yaxşı deyiblər dədələr.
Çox gəzib-görən çox bilər…
Bu təriflər, bu tərənnümlər, bu öymələr, bir sözlə, bu öygülər əslində, Yaddaş Sahibinə diktə eləyir ki, indiyə qədər yaşadığın həyatın mənası, qiy- məti bundan sonrakı ömrünlə bağlıdır.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında, ağızda, canlı dildə hər bir azər- baycanlını, türk oğlunu o vaxt mükəmməl hesab eləyirdilər, o vaxt mənəvi güc sahibi hesab eləyirdilər ki, o, Türkiyəni gəzib dolaşmış olsun. Ən azı XIX-XX əsrlərdə türk mənəvi mühitinin mərkəzi olan Alosmanda oxumuş olsun, o yeri-yurdu gəzmiş olsun, Alosmanın təbiətini götürmüş olsun, yəni türklük məktəbini keçmiş olsun. Elə H.İsaxanlının “Alosmandan o tərəfə ge- dib gəzib dolaşıbsan” sözləri qocanın dilindən deyilən bu sözlər Yaddaş Sa- hibinin və nəticədə müəllifin özünün mənəvi rütbəsidir. Təsadüfi deyil ki, poemada “Alosman” ifadəsi işlənib. Qoca isə – yurdun timsalı olaraq sözünə davam edir; çox gəzmisən, çox görmüsən və yəqin ki, çox gəzib, çox görən daha çox bilər. Elə buna görə də sən kim olduğunu indi daha yaxşı bilməli- sən. Budur ən dəqiq mənzərə, ən acınacaqlı mənzərə. Yurd üzə (əlbəttə, qocanın timsalında) durur:
Deyirlər çox qabaqdadır Bizdən bir para millətlər. Yəqin bizimkilər yatır, İşsizlikdən batır kəndlər.
Bundan o yana şair nə deməlidir? Nə qədər dəqiq və aydın, istər Sabi- rin, istərsə də Şahriyarın zəmanəyə dediklərini H.İsaxanlı da öz zəmanəsinə deyir. Sabirin “Əcnəbi göydə balonlarla uçur, biz hələ avtomobil minməyi- riz”, Şəhriyarın Avropa haqqında rəğbətli fikirləri, avropalıların işi işbilənə tapşırmaqları və eləcə də ulu babamız Nizaminin “Xoşbəxtlər ölkəsi”nin adamları haqqındakı qənaətləri yada düşür. Bəs onda niyə bizimkilər yatma- lıdır? Nəyə görə işsizlikdən kəndlər batmalıdır? Bəlkə, elə bu səbəblərə gö- rə, başqa millətlər bizdən qabaqdadır? Bu yerdə istər Yaddaş Sahibinin dü- şüncələri, istər yurd ağrıları bir fenomendə birləşir – şəxsiyyət fenomenində. Bir vaxt görkəmli rus ədəbiyyatşünası Mixayil Mixayloviç Baxtin (1895- 1975) Dostoyevskidən danışanda deyirdi:
“Fikir son bütövlükdəki sisteməhakim olur, sistem ayrı-ayrı fikirlər- dən, yəni ayrı-ayrı ünsürlərdən ibarət yaradılır. Bu mənada Dos- teyevski ideologiyası nə ayrı-ayrı fikir, nə də onların sistemli vəhdəti deyilən şey tanımırdı. Predmet etibarı ilə məhdud olan ayrıca bir fikir, müddəa, mühakimə deyil, bütöv nöqteyi-nəzər, bütöv bir şəxsiyyət mövqeyi onun üçün son bölünməz vahid idi. Dostoyevskidə predmet mənası şəxsiyyətin mövqeyi ilə ayrılmaz şəkidə birləşir. Hər bir fikirdə şəxsiyyət sanki bütövlüklə verilmişdir. Ona görə də fikir birləşmə- ləri bütöv mövqelər birləşməsidir, şəxsiyyətlərin birləşməsidir”1.
Nə qədər aydın və nə qədər dəqiq düsturdur! Həmmüəllifin fikir və dü- şüncələri, həm də qocanın fikir və düşüncələri birləşir və mövqelərin birləş- məsi şəxsiyyətlərin birləşməsini yaradır. Əlbəttə, söhbət ədəbiyyatdan gedir, söhbət sənətdən gedir. Ədəbiyyatın və bütövlükdə sənətin məqsədi budur ki, həyatda da belə bir bütövlük və birləşmə cazibəsi olaydı. Bu gün Azərbay- can üçün belə bir düsturun öz həllini tapması görün nə qədər əhəmiyyətlidir, dəyərlidir; Qoca isə sözünə davam edir:
Dilimizdə bir söz də var: Əkib becərməyən yeməz. Kim işləməz, o, dişləməz. Siqareti damağında,
Kəklini yan darayanlar. Eh, nə deyim, gərək onlar İgidə yedək olmasın.
Çalışaq-vuruşaq ki, qoy Yad ellərin qabağında Dilimiz gödək olmasın.
Mühakimələr nə qədər sərrast, hədəf nə qədər aydındır. Halal zəhmətə çağırış, boş-boş danışmaqdan çox real bir iş görmək, çətinlikdən qorxma- maq tələbləri göz qabağındadır. Qoca – yurd çox sərrast danışır. “Çalışaq- vuruşaq” ona görə ki, yad ellərin qabağında sözümüz olsun deməyə. Sözü demək üçünsə, gərək güc olsun. Əgər güc olsa, demək, dilimiz də gödək ol- maz. Görkəmli rus ədəbiyyatşünasnın fikrinin davamı yenə kara gəlir:
“Paradoksal şəkildə desək, Dostoyevski ayrı-ayrı fikirlər vasitəsilə de- yil, nöqteyi-nəzərlər, düşüncələr, səslər vasitəsilə düşünürdü. O, hər bir fikri elə dərk etməyə, elə ifadə etməyə çalışırdı ki, bu fikirdə bü- tövlüklə İNSAN – əvvəldən axıracan onun dünyagörüşü ifadə edilmiş və səslənmiş olsun. Yalnız bu cür bütöv bir ruhi yönəlişliyi özündə saxlayan fikri Dostoyevski özünün bədii dünyagörüşünün ünsürünə çevirirdi; onun üçün belə bir fikir bölünməz bir vahid idi; bu cür vahidlərdən predmet etibarilə birləşmiş bir sistem deyil, artıq mütəşəkkil insan məqsədlərindən və insan səslərindən ibarət konkret bir hadisə yaranırdı. Dostoyevskidə iki fikir artıq iki nəfər deməkdir, çünki heç kəsin fikri deyilən bir şey yoxdur, hər bir fikir isə bütövlükdə insanı təmsil edir”1.
Göründüyü kimi, hər bir fikir elə H.İsaxanlının misralarında da ayrı-ay- rı adamları təmsil edir. Ancaq bu adamların qovuşan tərəfləri var, birləşən tərəfləri var. Yurdun və qocanın, Yaddaş Sahibinin timsalında böyük insanı təmsil edən fikirləri görürük; amma axı başqa cür düşünənlər də var. Axı elə adamlar da var ki, güc, qüvvət, hərəkət mənbəyi olaraq ümid onlaradır, on- lar isə başqa cür düşünürlər. Bax bu yerdə Yaddaş Sahibi ilə belə adamların
– ağlı yox, gücü təmsil edən adamların (əlbəttə, zor mənasında), təbiəti də şairin nəzərindən qaçmır. Kimdir onlar?
Arxada sakit dayanan, Gözündən gülən bir cavan Sözə bir təzə dəm verdi: Bulaq suyu, bir az kabab… Sonra əmr et! İstəsən lap Dağı yerindən tərpədək! Əvvəlimci olaq biz də – Qoy indi də o millətlər Dolansınlar kölgəmizdə.
Real həyati gücü olmayan, boşboğaz, yurdun özünün üstündə yaşayıb, yurdun özündən çoxdan ayrılmış olan – cavan olsun, ya qoca, fərqi yoxdur, belə adamlar da var – görünür, Hegelin bu pritçasını xatırlamaq yerinə düşür:
“Əlbəttə, mən həm özümlə, həm də dışarı aləmlə bağlı yanıla bilərəm. Düşüncəsiz insanlar boş subyektiv təsəvvürlərə, gələcəkdə reallaşaca- ğına ümid etdikləri, ancaq gerçəkləşməyən arzulara malik olurlar. On- lar tamamilə dağınıq məqsəd və maraqlarla məhdudlaşırlar, birtərəfli prinsiplərə söykənirlər və bununla da gerçəklikdən ayrı düşürlər. La- kin əgər bu mühakiməsiz insanlar özlərindəki subyektiv olanın hələ obyektiv olmadığını bilirlərsə, onda bu məhdudluq yuxarıda qeyd edi- lən yanlışlıq kimi hələ hansısa bir dəlilik deyildir. Yanılma və ağılsızlıq o zaman dəlilik olur ki, insan özünün subyektiv təsəvvürlərini bila- vasitə özü üçün mövcud olan obyektivlik kimi qəbul edir. Və onunla ziddiyyətdə olan gerçək obyektivliyi əksinə olaraq israr edir. Dəlilər üçün onlarda yalnız subyektiv olan obyektiv qədər doğrudur; özlərinin subyektiv təsəvvürlərində, – məsələn, onlar özlərini əslində, olmadıqları Adam kimi canlandırırlar – düzgün olduqlarına inanır və öz varlıqlarını bununla bağlayırlar. Odur ki, əgər kimsə dəli kimi danışır, onda hər şeydən öncə ona münasibətlərini, onun konkret gerçəkliyini tam həcmdə yadına salmaq lazımdır. Əgər o, – obyektiv ilişgiləri təsəvvü- rünə çatdırıldıqdan və bunları analdıqdan sonra da özünün yanlış tə- səvvürlərindən əl çəkməzsə, onda belə insanın dəli olması heç bir şüb- hə doğurmur” 1.
Şair də heç onu pis cəzalandırmır. Kifayət qədər ədalətli cəzalandırır. Yəni ədalətli olduğuna görə, biz ona pis cəza demirik. Onun cəzası, özü də çox sərt cəzası ağsaqqalın – yurdun ona əhəmiyyət verməməsidir. Başqa sözlə, onu adam saymamasıdır, oğul yerinə qoymamasıdır.
Şair də mənzərəni nəzərdən qaçırmır, sadəcə, salnaməçi təmkini ilə dördcə misrada mənzərəni yaddaşa yazır:
Ağsaqqal fikir vermədi, Bir azca xəyala daldı. Sakit bir neçə söz dedi, Göstərdi ki, ağsaqqaldı.
Amma, əlbəttə, əsas söz, əsas hökm qocanındır, Ən böyük təmkini də o göstərir. Guya ki, qoca çox danışmasaydı, çox təfərrüata varmasaydı, bir sə- feh də meydana çıxmazdı, qocanın – yurdun və Yaddaş Sahibinin qarşısında boğazdan yuxarı danışmazdı. Nə məclis o məclisdir, nə məclisdəkilər o Ni- zami Gəncəvisayaq desək, nadan cavanın görmək istədiyi o adamlardır. Bu- rada mətləb tamam başqadır, burada qocanın – yurdun dərdi kitab-kitab və- rəqlənir, sinəsi oda-alova bükülür. O dili bilməyən, o bitiyi oxumayan nə o qocanın – yurdun dilini bilə bilməz, nə də Yaddaş Sahibinin gözlərindən ya- ğan ağrıların mahiyyətinə vara bilməz. Qoca isə günahı özündə görür.:
Ürəyim yamanca dolub, Qocalığın başı batsın. Qocalarda adət olub
Sözü çeynəsin, uzatsın…
Qocanın bu sözlərindən sonra onu dinləmək yox, tanımaq yox, başa düşmək gərəkdir. Onsuz da klassik məntiqin tələbi də elə budur: tanımaqdan çox başa düşmək.
Yaddaş Sahibi kimdir? Əlbəttə, bu suala birbaşa cavab vermək çətindir. Ən azı ona görə ki, biz onu nə qədər aydınlığı ilə görə bilsək də müəyyən məqamlarda onun daha örtülü tərəfləri üzə çıxır. Görünüşcə, ətraf aləmə münasibətilə bizə yad adam deyil. Amma onun elə xarakterik cizgiləri var ki, biz müəyyən məqamlarda razılaşmaq istəməzdik: o, hər kəsi axıracan dinləməyi sevir. Bəlkə, dinlədiklərinin içərisində təbiətinə qanad verən bir səbəb oldu. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, o, klassik təbircə desək, roman- tikdir. Bir az da xəyalpərvərdir. Bəlkə də, ona elə gəlir ki, ziyarət eləməyə gəldiyi yurdunun bütün ağrı-acılarına məlhəm ola biləcək, daşmış səbirlərə təskinlik gətirəcək. Amma həyat tamam başqa mətləblərdən xəbər verir. Bi- zim romantik, zəmanəmizin obrazı olan ziyalı nə qədər ayaqları yerdədirsə, bir o qədər də, mənəvi saflığı ilə qanadlıdır. Onun günahı yoxdur ki, torpa- ğına, yerinə sahib olmayan adamların əvəzində cavab verməyə məcburdur. Yurd bütün varlığı ilə onunla üzbəüz danışan qocanın timsalında üzə durub. Beləliklə, biz “Ziyarət” əsərində cılpaq bir həqiqət görürük. Ya qoca ona təlqin elədiyi kimi, Yaddaş Sahibi özünün bütün varlığı ilə gücünü gös- tərməli, yurdun son nəfəsində ona dayaq olmalıdır, ya da sadəcə, acizanə bir şəkildə üzünü döndərib getməlidir. Budur həyatın iç üzü, ən yaxşı günlər, ən xoş ovqat, yurdun bəxtəvər günləri hamısı yada düşür. Yurd nə vaxt bəxtə- vər olur? Yada düşənlər nədir? Yurdun üzərində atlar kişnəşir, yurdun oğul- ları göz-gözə gəlib, bir-birinin kimliyini dərk edir, üzü yağılara tərəf qürurla dayanır, dumanın, çənin gəldiyi tərəflərdən çəkinmir… bax, yurd bu zaman özünü bəxtəvər hiss edir. Amma zaman gəlir ki, dizibərk kişilər zamanlarını başa vurub dünyadan köçür. Dizi aynalı oğullar ona baxıb qürur duyan gö- zəlləri görmür. Gücdən düşür və yurd beləcə boşalır… Və beləcə yurd yazıq və mağmın olur.
Tarixən böyük Azərbaycan olub. Qonşu ermənilərin təlqin elədiyi bö- yük Ermənistandan fərqli olaraq böyük Azərbaycanın sərhədləri də məlum- dur. Və demək, Yaddaş Sahibinin böyük “Ziyarət”lə yad elədiyi yerlər təsa- düfi yerlər deyil. Böyük Azərbaycanın bir parçasıdır. Amma o parçasıdır ki, Yaddaş Sahibinin yaddaşında göyərməsəydi, sonuncu nəfəsini yaşayardı.
Danmağa nə hacət, Göycə əlçatmazdır, Borçalı qorunmalıdır, Dərbənd qorunmalıdır, Cənubi Azərbaycan qorunmalıdır. Yalnız bu düsturun təsiri ilə yanaşanda Yaddaş Sahibinin xidmətinin gücünü dərk eləmək olar. Ümu- miyyətlə, onun nə demək istədiyini, onun sənətinin məğzində nəyin dayan- dığını yalnız bu zaman daha ətraflı dərk eləmək olar. Zənnimcə, sözdən və sənətdən əlbəttə, bu baxımdan yanaşanda sənətkardan bundan o yana daha nəyi tələb eləməliyik? Şairin yaratdığı böyük Yaddaş Sahibi obrazı əslində tarixi bir obrazdır, tarixi yaddaşın missiya daşıyıçısıdır.
“Ziyarət” nəhəng bir kompleksdir. Ziyarət xüsusi bir mərasimdir. Onu mənəvi borc bilən hər kəs ziyarət yolunda özünün mənəvi təkamül məqam- larını daha yaxşı dərk edir.
H.İsaxanlının “Ziyarət”i yurda bağlılığın, yurda can atmağın, yurda qo- vuşmağın, yurdu qorumağın, ona həyan olmağın, onun yalnız özünün başa düşə biləcəyi bir dildə dərdlərini danışmağın könül “Ziyarət”idir.
Ədəbiyyat:
V.Q.Belinski.”Rus ədəbiyyatı klassikləri haqqında”. Bakı, 1954, s. 124.
M.Baxtin. “Dostoyevski poetikasının problemləri”. Bakı, 2005, s.132.
Hegel. “Ruh fəlsəfəsi”. Bakı, 2003, s. 226.
Hamlet İsaxanlı. “Ziyarət”. Xəzər Universitəsi nəşriyyatı, Bakı, 2009.