Vətən nədi, qoy desin

Əli Rza Xələfli

Vətəndən qürbətə gedişi üzü qürbətə doğru, naməlum bir məchulluğa doğru gedən karvanın apardığı həsrət yükünü kifayət qədər aydınlatmağa çalışmışdım. Evin bir divarı uçub, qalan divarlar da özülündən silkələnib. Karvan da yola cəm olub. Qürbət var, qərib var…
…Yaddaşımda oyanan və hələ çox da məndən uzaqlaşmayan beş-on il bundan əvvəlin bir təəssüratını buradaca xatırlatmaya bilmirəm:
“Ailə içində, qardaşlar arasında çoxlu mübahisələrimiz olub. Bir dəfə də mübahisə “qərib” və “qürbət” sözlərinin üzərində dirəndi. Hər kəs qəribi və qürbəti bir cür mənalandırırdı. Mənim fikrim beləydi: Qərib vətənindən qopmuş şəxs, qürbət onun bəxtinə yazılmış məkandır”. Ədəbiyyatda bu sözlər çox qarışdırılıb. Qurbət adının şəxsə verilməsi, “qərib ellər”, “qərib yerlər” ifadələri, dastanlarda, bayatılarda, folklorda çox işlənib. Bunu da misal gətirib mənim fikrimi dağıtmaq istəyənlər də var idi. Bizim belə mübahisələrimizin atamız da şahidi olurdu. Televiziyadan Avdı Qoşqar da gəlmişdi. Bəlkə də, peşəsindən irəli gəldiyi üçün o, üzünü ömrünün 77-ci pilləsinə çatmış atama tutdu. Zal əmi, sən nə deyirsən bu mübahisəyə? Elə bil ki, sözlər kişinin sinəsinin altında növbə gözləyirmiş:
Qürbətdi ötən sizdən, Qəribdi bitən sizdən. Vətən nədi? qoy desin, Soruşun vətənsizdən.
Atamın kim olduğunu, onun hansı ruhun silkələməsi ilə danışdığını bildiyimdən tam qətiyyətlə deyirəm ki, bu misralar həmin anlarda yaranmışdı. Həmin anların, həmin ovqatın həmin anlarda yaşadığı ağrıların sözə çevrilişi idi.
Daha heç kimin deməyə sözü qalmamışdı”.
…Bəli, Vətən nədi, qoy desin, Soruşun vətənsizdən. Soruşun bütöv bir nəsli qanadlarının altına yığıb Orta Asiya səhralarını dolaşan, səhra küləklərinin göylərə sovurduğu qumların ölüm püskürən vahiməsindən keçən bir anadan. Vətənsizliyin, yurdsuzluğun qənimə dönüb, əcələ dönüb onun başının üstündə qılınc oynatdığı anlarda qəlbindən hansı duyğular keçib? Həmin anlarda Vətən nə demək olub onun üçün? Elə bilirəm ki, Vətənin nə demək olduğunu, ən düzgün cavabı elə vətənsiz verə bilər. Vətənindən, yurdundan əli üzülmüş Vətənin nə demək olduğunu daha yaxşı bilər.
Dostum Qərib Aşkari tələbəlik illərində Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” əsərinə cavab yazmışdı. Bir gənc tələbənin, heç o tayı görməmiş, amma atasının, anasının vətənsizlik həsrətindən necə qovrulduğunu görə-görə böyümüş bir gənc adında daşıdığı qəriblik mahiyyətini o vaxt elə beləcə də ifadə eləmişdi: “Bilməz idim Vətən nədi, el nədi? Vətən dərdi ürəyimi göynədi…”
Hələ H.İsaxanlının bir ananın qəlbində daşıyıb gətirdiyi Vətən haraylarını təəssüratımın mərkəzinə çəkə bilməmişəm. Amma əsərin həsrətdən keçən, həsrəti öz içində qovuran misralarını oxuyan kimi yaddaşımda bu duyğular göyərdi.
H.İsaxanlının “Ziyarət” poeması öz qaynağını demək olar ki, şifahi düşüncədən götürüb, folklordan qidalanıb. Bu əsərin şirəsi, mayası xalq təfəkkürüdür. Və elə ona görə də H.İsaxanlı tez-tez bayatılara üz tutur. Həsrəti, dərdi, kədəri, vətənsizlik haraylarını bayatıların dili ilə çatdırmağa çalışır:
Dərd yaman seçdi məni, Tapdayıb keçdi məni. Təzə baş qaldırmışdım, Doğrayıb biçdi məni.
İlk baxışdan bu bayatını hər bir dərdli dilindən car edə bilərdi. Bayatı şəxsin və zamanın qarşılaşması anında, zamanın ədalətsizliyi, şəxsin varlığını, mənəvi aləmini dəmir dabanları altında əzəndə onun sinəsini caynaqları ilə didib dağıdanda yaranır. Və əsərin özünə qayıdanda şairin çox böyük təbiilik və doğmalıqla yaratdığı Ana obrazının mənəvi simasını onun varlığında, ruhunda tüğyan edən dərdlərin miqyasını, başqa sözlə, sərhədsizliyini görürük. Başqa cür yurdundan, Vətənindən qoparılmış bir ananın bundan qeyri nə deyə biləcəyini təsəvvür etmək olar?
Dəryadayam, gəmim yox, Çöllərdəyəm, zəmim yox. Qəmdən zəngin olmuşam
Kəsirim yox, kəmim yox.
Və zənnimcə, bu, Vətən ağrısı ilə ömürü başa vurmuş insanların qürbət ellərdə qəriblərin sinəsinin altında yara bağlamış Vətən həsrəti başqa nə cür dilə gətirilə bilərdi? H.İsaxanlının bayatı yaradıcılığı elə bilirəm ki, “Ziyarət” poemasında zirvəsinə çatıb. Və nə vaxt “Ziyarət” poemasının motivlərinə qayıdacaq, o zaman yeni bayatıları da yaranacaq. Başqa ovqatda inanmıram ki, “Ziyarət” poemasındakı bayatı ruhu bu dərəcədə öz səmimiyyətini qoruyub saxlaya bilsin.
* * *
Ruh etibarilə “Ziyarət” poemasının ən kövrək, ən duyğulu səhifələrini
çevirirəm. İnanıram ki, Vətən həsrətilə yoğrulmuş, Vətəndən uzaqdakı dərdlərin, ağrıların sözə çevrilməsi anlarında müəllif də ən kövrək anlarını yaşayıb. Söhbət onda deyil ki, bu anlar hansı poetik səviyyədə qələmə alınıb. Ancaq onun kövrək bir aləmdən qopub gəldiyinə, o anların vətənsizlik ağrılarının təzədən yaşantılarını “Ziyarət” poemasının “Yol uzundu” kiçicik parçasında qələmə alarkən H.İsaxanlı bəlkə hələ anadan doğulmadığı, bir qərinə əvvələ qədər hiss, duyğu məsafəsi keçib. Nənəsinin nağıllarından təsirlənərək yaddaşa yığdığı hadisələri bütöv bir mərhələnin, bir neçə kəlmənin içərisində yaddaş koduna çevirərək, onun özünə əmanətlənməsinə qədərki zamanı öz varlığında dərk eləməsəydi, qavramasaydı, bu qədər kövrək notlarla vətənsizlik ağrılarını da yaza bilməzdi.
Yol uzundu. İlk baxışdan bu iki sözün içərisində cəmlənmiş mahiyyəti elə ağrısız da təsəvvür etmək olar. Bir qonaq getdiyin ölkəyəcən yol uzundu, doğulduğun torpağa, kəndə, elata, bir toya, şənliyə, lap elə bir doğmanın kədərinə şərik olmağa gedirsənsə, müəyyən vaxt və məsafə baxımından yol uzundu. Sən bir ömür yaşamalısan. Dünyaya gəlişindən gedişinəcən yaşayacağın ömrün yolu uzundu. Bir sözlə, olumun və ölümün arasında zaman var, məsafə var. Amma əsərdən müvafiq parçanı oxuyan kimi bu iki kəlmənin içərisində “yol uzundu” sözlərinin arasında nə qədər ağrı, nə qədər həsrət, nə qədər hicran, vətənsizlik dərdi deyilən bir ağırlığın olduğunu təsəvvür etmək o qədər də çətin olmur.
Tiranların ölümü labüddür. Tiranlar ölən kimi onların yaratdığı rejimin
o rejimin ki, onun hər vintindən, rıçağından qan süzülür sonu çatır. Tarixin tərsinə çevrilmiş çərxi yenidən yerin günəş ətrafında fırlanma istiqamətinə dönür. Rejimlərin, onları təmsil edən tiranların qəddarlığı onunla ölçülür ki, sanki onların zamanında saatın əqrəbləri tərsinə fırlanır. Beləcə, tarix susa-susa təfkirinin ömrünü başa çatdırır. Cəzalanmalı olanlar haqlı cəza qarşısında qalırlar. Və beləcə, bir gün xeyir bir xəbər gəlir. İndi də Şərin hüznüdür, iblisin qılıncı korşalıb. Uzaq Orta Asiya çöllərində rejimin təmsilçisi olan komendant komissar adamları başına yığıb tikanlı məftillərlə hasarlanmış düşərgənin ömrünün qurtardığını elan edir. “QUL-aq arxipelaqı” (A.Soljenitsin) çiçəklənmə dövrünü bitirir, yeni zaman başlanır. Nağıl dili yüyrək olar, H.İsaxanlının dərd-ağrı motivləri ilə qələmə alınmış bir xalq taleyini, bir etnosun iradəsinin, inamının qırılmasına, sındırılmasına yönəlik olan cinayətin etirafı:
Xeyir xəbər gəldi bir gün,
Oxudular, bu fərmanı:
Azadsınız, bitdi sürgün!
Xalq susmuşdu biixtiyar,
Danışırdı tək komissar:
Lap elə komissarın dediyi kimi, onun işlətdiyi terminlərlə, başqa sözlə, nənənin nəvəyə yaddaş kodu kimi ötürdüyü şifrələrlə danışan müəllif həmin mənzərəni gözlərimizin qabağında canlandırır. Sürgün bitib, indi hamıya azadlıq fərmanı verilib, indi komissarın özü də çox mülayim görünür:
“İstəsəniz burda qalın, Buralar da müsəlmandı. Uşaq xırda, ayaq yalın,
Yol uzundur, ölərsiniz… Borcumuzdur təklif etmək,
Siz özünüz bilərsiniz
Burda qalmaq, yoxsa getmək?”
Guya ki, müsəlman olmaq, müsəlmanın özünün müsəlmanlar arasında olması… bütün bunlar haqsız, ədalətsizcəsinə, qəddarlıqla yüz minlərlə insana qarşı soyqırımı siyasəti kimi həyata keçirilən sürgün siyasəti səhv imiş. Ona görə də komissar buralar da müsəlmandır, deyir. Müəllif də komissarın sözünə izah verir: “Müsəlmandı müsəlmançılıqdı, müsəlmanlar yaşayan yerdi”. Nənə komissarın dilindən işlədilmiş “buralar da müsəlmandı” sözlərini yaddaşında necə qoruyub? Bəlkə də, qəddar tarixi gələcək nəsillərin yaddaşına ötürmək üçün həyat uğrunda mübarizə instinkti orada işə düşüb. Və həmin sözlər yaddaşa yazılıb və bir gün əli qələm tutan nəvəyə çatdırılıb. Rejimləri təmsil edənlər bacarsaydılar bütün dünyadakı qələmləri yığıb ən dəhşətli vulkan odunda yandırardılar. Axı onlar çox gözəl bilir ki, qələm onların qəddarlığını, cinayətlərini bağışlamayacaq. İndi sanki dünənki qəddarlığı ilə yox, bu günün gətirdiyi havanın təsiri altında yumşaq danışan komissar adamlara yol göstərir. “Azadsınız, qapılar açıqdı, buyurun, gedin, hökumətimiz, partiyamız sizə qayğı göstərir…” Bəs onda yollarda tələf olmuş minlərlə körpələrin, vaqonlarda ölmüş qocaların bir içim su götürmək üçün stansiyada düşüb vaqondan aralaşan gənci al qanına qəltan edən ölümlərin əvəzini kim verəcək, kim qaytaracaq havaya sovrulmuş ömürlərin zamanını?
Müəllif rejimin ikiüzlülüyünü, onun antiinsani mahiyyətini bir neçə misranın isərisində ironik, kinayəqarışıq bir dillə ifşa edir:
Heç bir günahı olmayan İnsanları sürgün etmiş. Sürgün sona yetən zaman, “Azadsınız, gedin” demiş… Mənim Şura hökumətim
Nə “insaflı” hökumətmiş…
Yaddaş kitabı, Yaddaş Sahibi… İinsanların dəhşətli faciələrlə üzləşdiyi dövrlərə qayıdış… bütün bunlar müəllif üçün adi təəssürat deyil. O, hər bir ifadədən yapışıb oxucusunu həmin dövrə, zamana qaytara bilir. Bir sözlə, bu obrazlar H.İsaxanlı üçün ideya mənbəyidir. Nəhayət, onun özünəməxsus ümumiləşdirməsi, sanki uzun yola yekun vurması, mənzil başına qayıdış və bütün bunların bir ibrət, dərs kitabına inam aşılayan düşüncələri…
Ətrafı tutarsa şər, Ürəyi boğar kədər. Yanıb-yaxılar ürək Yana bildiyi qədər.
Hər kəs bildiyicəndi. Hər kəsin gücü, qüdrəti söhbət qələmdən, qələmdən yapışandan gedirsə, onda deməliyik: sözü qədərdi, sözünün dəyəri qədərdi.
…Şair “yol uzundu”, deyirdi. O, hansı yolun uzunluğundan, bitməzliyindən, tükənməzliyindən danışırdı? Hər halda bir yol da var. Bu, inam yoludur. Haqqın bir gün ayaq üstə duracağına, haqqın özünə təpər alacağına inam yolu…

Ədəbiyyat:

Hamlet İsaxanlı. “Ziyarət”. Xəzər Universitəsi nəşriyyatı, Bakı, 2009.