Əli Rza Xələfli
H.İsaxanlı istər poemalarında əlbəttə, söhbət daha çox “Ziyarət”dən gedir istərsə də, şeirlərində, ədəbi-publisistik düşüncələrində (onun radio və televiziya ilə maraqlı müsahibələrini, çıxışlarını dinləmişik) cəmiyyətin mənəvi sistemi uğrunda, bəşəri dəyərlər uğrunda bu günə qədər qorunubsaxlanılmış və müasir mədəni mühitin daha da zənginləşdirdiyi dəyərlərin qorunub saxlanması, gələcəyə ötürülməsi naminə fədakarlıqla mübarizə aparan diplomata bənzəyir. Əlbəttə, onun diplomatiyası inam üzərində bərqərardır. Öz gücünə inamdan, sözünün saflığına inamdan, doğruluğuna və düzgünlüyünə inamından qidalanır. Elə ona görə də onun poetik lövhələri daxili-mənəvi aləmin təbii səsləri təsirini bağışlayır. Onda belə bir inam var ki, bu günün adamları onun səmimiyyətini qəbul edirsə və ona inanırsa, gələcəyin adamları da onun fikir siyasətinin, düşüncə xəttinin özündə heç bir riya, üstündə heç bir kölgə görməyəcəkdir. H.İsaxanlı cəmiyyətin mənəvi sisteminin qorunması yolunda şairlərin məsuliyyətini yaxşı bilir. Elə ona görə də o, bütün ruhu və varlığı ilə sözlə arasındakı ünsiyyəti daha da qoruyur və bu ünsiyyətin mahiyyətini özü ilə gələcək arasında bir körpü kimi başa düşür.
Mənəvi sistem sanki bu, hər bir şairin sakini olduğu və burada silahın ancaq sözdən ibarət olduğu bir dövlətdir…
Şair indi ilə gələcəyin arasındakı sərhədləri görür. Gələcəyin indidən nə qədər fərqli olduğunu da başa düşür. Bu mahiyyəti ifadə edən, bu mənanı özündə ehtiva edən çoxlu, dəyərli əsərlərin, poetik lövhələrin müəllifidir. Ümumiyyətlə, “Ziyarət” poeması keçmişlə gələcək arasında Yaddaş Sahibinin obrazının timsalında bir körpüdür. Yaddaş Sahibi olmasaydı, onda gələcək keçmişi anlaya bilməzdi, dillər fərqli olardı. Birinin yaxşı cəhəti digərinə ötürülməzdi. “Ziyarət” poeması ilə, onun daşıdığı mənəvi məzmunla sıx bağlı olan Yaddaş Sahibinin fikrinin nüvəsində dayanan bir həqiqət də elə budur və bu mahiyyət kitabda verlmiş “gələcəkdə” adlanan şeirdə də çox dəqiq ifadə olunub. Bəri başdan qeyd eləmək olar ki, “Gələcəkdə” adı ilə təqdim olunan şeir ayrılıqda da uğurlu, poetik nümunədir. Gələcəkdə nə olacaq? Həmin gələcəyin Adamı, xüsusilə cəmiyyətin mənəvi əsgəri H.İsaxanlının təbirincə desək, “qələm çalan”ı indinin qələmçalanından hansı cəhətlərilə fərqlənəcək?
Sən, ey bizi bizdən sonra yada salan,
Haqqımızda fikrə dalan,
Və bu yolda qələm çalan
Qız, ya oğlan!
Keçmişinə baxanda sən
Biz nələri qurub-çatdıq?
Nə dağıtdıq, nə yaratdıq?
Onu bizdən daha yaxşı biləcəksən.
Dayaz, səthi, ibtidai fikirlərə
Baş bulayıb güləcəksən.
Şair konkret olaraq bu suallara cavab verməsə də, bir həqiqəti qabarıq verə bilib. Ən azı gələcəyin adamı bizim nəyi düz, nəyi səhv etdiyimizi daha yaxşı biləcək. Hələ onun bizim dayaz, bəsit düşüncələrimizə başını bulayıb gülməyi də olacaq. Ancaq bunlar gələcəkdə olacaq. Əgər bu gün yaradılmışlar gələcəyə ötürülməsəydi, yaxud ötürülə bilməsəydi, onda nələr baş verərdi? Qəribədir, müəllifin vahiməsi hiss olunmur. Sanki o, bu günün özündə dayanıb uzaq gələcəyə zillənən baxışları ilə bizə tərəf gələn gələcəyin adamlarını müşahidə edir. Onlar qətiyyən dayanmırlar və onlar hansı sürətlə bizə tərəf gəlirsə, biz də əslində, onlara tərəf gedirik, hərçənd ki, bizim yönümüz daha çox keçmişədir. Çünki gələcək bizə çatanda artıq biz keçmişdə olacağıq. Amma bizim özümüzdən fərqli olaraq yaratdıqlarımız gələcəyə çatmaq əzmindədir. Əlbəttə, onun da çox hissəsini zaman küləkləri sovurub aparacaq. Və bu küləklər zaman-zaman səhrada nəhəng qum dağlarını sovurub apardığı kimi küləyin ağzında qopub gedənlərdən sonra qalan kristallaşmış süxurlarsayağı, küləyin aparmağa gücü çatmayan hissələr gələcəyin qismətinə düşən paydır. Şair bunu da mənalandıra bilir və mindən biri qalacaqsa, bunun özünün də əslində, körpü üçün bəs edəcək bir güc olacağına inanır.
Baxışlar uzaqlara zillənib. Amma sanki lirik “mən” əlini uzatsa, həmin gələcəyin əli ilə tutuşa biləcək. Bax, bu nəsillərdən-nəsillərə ötürülən mənəvi gen daşıyıcılığıdır:
Yazdığımız qalaq-qalaq əsərlərdən
Məndən biri qalacaqsa,
Şükürlər olsun, min kərə!
Siz nəsildən kimlər isə,
Biz nəsildən kimlərisə
Sevib yada salacaqsa,
Salam olsun nəsillərdən nəsillərə!
Zaman küləkləri nə qədər sərt olur-olsun, gələcəyin adamlarının sevdiklərini, adlarını ruhlarına çəkib yaşatdıqlarını qoparıb ala bilməyəcək. Əlbəttə, bu adlar yaddaşa sevgi ilə yazılıbsa… demək, gələcəyin küləklərinin gücü yaddaşdan üstün ola bilməz. Axı biz mahiyyətcə şairləri diplomatlara bənzətdik.
Və onların sözü ilə, mənəvi mühiti ilə güc kəsb edən cəmiyyətin özünü qoruma instinkti arasında üzvi bir bağlılığın olduğunu da qeyd etməliyik. Müəllif bu missiyanı demək olar ki, bütün yaradıcılığında qoruyur. Fikir və düşüncə baxımından, xüsusilə, mənəvi məsuliyyət baxımıından böyük əhəmiyyət kəsb edən şeirlərindən biri də “göylər bizdən uzaqdir” adlanır. Bu şeirin özü də bir çox cəhətləri ilə, xüsusilə, mənəvi məsuliyyət məsələsində “Ziyarət” poemasının əsas obrazını Yaddaş Sahibini tamamlayır. Dəfələrlə bu sualı vermişik: kimdir Yaddaş Sahibi? O, bugünümüzün ümumiləşmiş obrazıdır.
Əlbəttə, təkcə zaman baxımından yox, həm də mənəvi dəyərlərin daşıyıcısı olmaq baxımından. Ona görə də o, daim narahatdır, o, həmişə düşünür. Konkret olaraq özünün timsalında, cəmiyyətdən nə qədər ayrı və yaxud da cəmiyyətə nə qədər bağlı olduğunu bilmək istəyir. Ən mənfi görüntüdə, ən qaranlıq tərəfdə belə dayanaraq əks qütblərin mənəvi aləminin dərinliklərinə enmək istəyir, onun nə düşündüyünü, onun mənəvi ölçülərinin nədən ibarət olduğunu aşkarlamaqla cəmiyyətdən özünü təcridetmənin səbəblərini də və nəticədə xəstəliyin müalicə yolunu da bu yöndə axtarır.
Müəllif çox qəribə bir məntiqlə göylərin bizdən uzaq olduğu anlamının mahiyyətini açmağa çalışır. Amma hələ ki, göylərlə işi yoxdur. O, yerdəki, konkret olaraq bir insanın düşüncəsini həmin uzaq yolun, sehrli aləmin açarı hesab edir:
Tutanda bizi ağrı,
Görmürük solu-sağı,
Günün günorta çağı
Zülmətə dönür hər yan
Bilmirik nə sayağı,
Kimdən istəyək aman?!
Bir adamın ağrı-acıları onun kirdarını kəsirsə, gücünü əlindən alırsa və bu ağrı-acının gətirdiyi sislik, dumanlıq, qaranlıq arasında cəhət itirsə, onda həmin şəxsin aman istəməsi və kiməsə üz tutması təbii görünər. Bəs onda başqası ağrıyanda necə? Yenə də mi öz canının ağrısına müvafiq olaraq həmin adamın çarəsi üçün çıxış yolu axtaracaq? İndi başqası ağrıyır. Başqasının ağrıdığını bilən, görən şəxs bəs indi haradadır? Müəllif onun yerini çox dəqiq göstərir:
Başqası ağrıyanda
Ağrıyırmı qəlbimiz?
Kimsə yanır o yanda,
Güman var həmin anda
Öz kefimizdəyik biz.
Məşhur pyesdə deyildiyi kimi “Biganələr otelində”, əgər bir anlığa düşünsək ki, dünyanın bir tərəfini zəlzələlər parçalayır, sunamilər dağıdırsa və digər tərəfində başqaları acizlərə hökm edib ölüm və qan yağışı gətirən silah alverindədirsə, əgər yüz minlərlə insan öz yerindən, yurdundan didərgin olub, on illərlə acınacaqlı bir həyat yaşamağa məcbur olursa, özünü dünyanın başbilənləri kimi göstərənlər bu fəlakətləri görməzliyə vurursa, onda biz nə üçün müəllifin biganələr otelindəki öz kefində olan obrazının həqiqətinə inanmayaq? Başqası ağrıyır, gözümüzü yumuruq, özümüz ağrıyırıq, fəryadımız göylərə bülənd olur. Elə buradaca müəllif sanki yerdən, müasirlərindən ayrılır, göylərə, Aya, ulduzlara üz tutur, həmin andaca göylərlə bizim aramızda ədəbi sözün gücünə körpü yaranır:
Tutulsa ayın üzü, Yormuruq özümüzü Deyirik ki, nə olsun?!
Tutulub, qoy tutulsun… Sadə maraqdan qeyri, Nə ziyanı, nə xeyri?!
Doğrudan da, Ay tutulanda, Günəş tutulanda maraqla bu təbiət hadisəsini müşahidə etməyə can atırıq. Necə günəşin tutulması ilə dünyanın üzünü qaranlığın bürüdüyü bizdə maraq doğurmaya bilməz? Qəlbən, ruhən hadisənin müşahidəçisi rolundan kənara çıxa bilmirik. Bəli, beləcə, müəllifin özünün qeyd etdiyi kimi, sadəcə, maraq öz görüntüsündə qalır. Elə oradaca yaddan çıxarırıq. Bu Günəşinn tutulmasının, Ayın üzünün dönməsinin bizə bir xeyiri, ya ziyanı olacağının fərqinə varmadan yaddan çıxarırıq. Beləcə, bizdən uzaq göylərdə baş verənlərin nigarançılığını çəkmədiyimiz üçün bizi hansı bəlaların gözləyəcəyinin də fərqinə varmırıq. Unuduruq ki, dünyanın taleyi bizdən uzaq göylərdə baş verənlərlə çox bağlıdır. Müəllif şeri çox qəribə bir sonluqla bitirir. Sanki danışan, təhkiyə edən elə biganəlik səltənətinin sakinidir. Və onun heç vecinə də deyil, təki onun öz səltənətinə toxunulmasın. Amma onun cəmiyyətin ziddinə olan düşüncələrinin əks mahiyyəti insanları mənəvi məsuliyyətlə silahlandırır, oxucu düşünməli olur. Doğrudanmı, bu yolu axıracan getmək olar? Əlbəttə, söhbət biganəlik yolundan gedir:
Göyləri sarsa tufan, Rahatsız olmur insan Göy nədir, tufan nədir? Bu, kimin vecinədir?! Bizə dəyib toxunan, Yerdə qopan sazaqdır, Göylər bizdən uzaqdır.
Bəli, göylər bizdən uzaqdır. Amma uzaq olduğu qədər də yaxındır. Və hətta o qədər yaxındır ki, biz orada baş verənlərin, həmin uzaqlıqda cərəyan edən hadisələrin istisini və soyuğunu öz canımızda hiss edə bilərik. Dünyanın tarazlığını pozacaq milyard kubmetr çəkilərlə buz dağlarının əriməsinə rəvac verəcək təbiət hadisəsinin qlobal istiləşmənin və yaxud da əksinə, baş verənlərin bizə dəxli yoxdurmu?
Biganəliyin mənəvi mahiyyətini dəfələrlə açmağa çalışan esselər yazmışam. Bəzən heç bir dəxli olmayan, hətta bir-birilə əlaqəsi olmayan adları yan-yana düzüb, onları bir-birilə bağlayan əlaqələri görməyə çalışmışam.
H.İsaxanlının “Gələcəkdə”, “Göylər bizdən uzaqdır” şeirlərinin yaratdığı estetik təsir altında biganəliyin mənəvi mahiyyətilə yazdığım düşüncələri məqamı gəldiyi üçün təqdim edirəm:
“Düşməndən qorxma, ən pis halda onlar səni öldürə bilər; dostlardan qorxma ən pis halda onlar səni sata bilərlər; biganələrdən qorx onlar öldürmürlər və satmırlar, lakin yer üzündəki satqınlıq və qətl yalnız onların sükutlu razılığı ilə mövcuddur” (Bruno Yasenskinin “Biganələrin sui-qəsdi” romanına epiqraf). “Apollon, Ariadna, “qızıl döyüşçü”, Mövlana Füzuli, Salatın Əsgərova, Alı Mustafayev, Çingiz Fuadoğlu, Aydın Məmmədov… Füzuli Nəcəfov, Telli Pənahqızı, Qulu Məhərrəmli, Mirzə… İlk baxışdan bir-biri ilə əlaqəsi olmayan bu adları bir sapa düzmək və onlara bir cərgədə baxmaq istəyilə qələmi götürdüm. Humanizm işığında aydın görünən ilk kölgəyə baxıram: qədim Yunan mifologiyasında Apollon sənətə-poeziyaya, musiqiyə… hamilik missiyası daşıyır.
Və bircə anlığa düşünmək üçün sual: ellinlər Apollon mifini hansı zərurətdən yaratmışdılar? Bəlkə də, həmin mifi yaradan təfəkkür tərzi olmasaydı, bəşəriyyətin uşaqlıq dövründə yaradılmış antik mədəniyyət bu gün yüz illərdən bəri yeni-yeni sənət korifeyləri üçün maya olmazdı. Hər halda bu qeydlərin qələmə alınmasına səbəb olmuş amillər bizi yenə də düşünməyə çağırır. Tutaq ki, Alı Mustafayevin mübariz əhval aşılayan təhlili, jurnalist mövqeyi əsaslandırılmış şəkildə açıq-aydın duyulan verilişləri olmayıb. Yaxud Aydın Məmmədov bu dünyada yaşamayıb. Nə qədər solğun görünərdi keçdiyimiz yol. Hər halda bilirik Çingiz Fuadoğlu yaşayıb. Salatın keçib bu dünyanın yollarından…
Əldə qələm, dildə söz; Kim ölmək istəyir? Min illərdən bəridir bu sual insanlığın mənəviyyatını parçalayır, didib-dağıdır. Kimdir bu yolu özünə örnək seçən? Hardan alaq o möcüzəni ki, bu gün Evaris Qaulanı həyata qaytarsın? Hardan alaq o əli ki, qeybdən gələn bir hünərlə əlini uzadıb Lermontovun alnına sıxılan gülləni yayındırsın. Qaytarın, biganələr, qaytarın Aydın Məmmədovu dünyaya, qoymayın Demosfeni ölməyə. Bəs bilmirsinizmi, min ildən bəri bəşəriyyət yol gəlir. Gələgələ çalışır, vuruşur, öyrənir, hələ Demosfen qədər ritorikanı mənimsəyə bilməyib. Bəs ona nə üçün kameralar quraşdırıb, videosalonlar yaradıb Şahmalı Kürdoğlunun səslər dünyasını girmədik?
İndi hardadır Qədir Rüstəmov? Bəs niyə axtarmırıq? Bilirikmi ki, əbədi dünya özü də bilmədən nə vaxtsa qatarı saxlayacaq və ona deyəcək ki, sənin də alın yazındakı məqam çatıb, buyur düş, indi növbə sənindir. Bütün bunlar təsadüfi düşüncələrin və təsadüfi sualların bəhrəsi deyil. Əslində, insanın və insanlığın özü ilə vuruşur, döyüşürük. Vaxtilə vertolyot qəzasından sonra şəhid olmadığına təəssüf eləyirdi Aydın Məmmədov… Bəs biz necə? Ürəyimizdə onların hər biri üçün yer ayırmışıqmı? Bəlkə də, Aşıq Ələsgər ömrünün sivil dünyayacan uzanmadığına təəssüf eləyirik, yanıb-yaxılırıq ki, bugünkü texniki imkanlardan uzaq düşdü Ələsgər sazının səsi, yoxsa, yazıb saxlayardıq. Bəs onda bugünkü fenomenləri necə, yaşatmaq, gələcək nəsillərə yadigar qoymaq üçün bir iş görürükmü? Hardadır sevgilərimizin açarı? Hansı okeanın dərinliyinə düşüb? Nədir bizi məcbur eləyən ki, könül dünyamızın qapılarına min bir qıfılla zəncir vurmuşuq? Sim-simin sehrli açarını kim tapacaq bizdən ötrü?
Əlbəttə, insanın qəlbində sevgilər təkcə sözlərlə göyərmir. Kimlər üçün və nədən ötrü qəlbimizdə əbədiyyət guşəsi açmışıq? Varmı belə bir kimsə ki, ətəyində namaz qılaq?” 1.
Göründüyü kimi, həmin düşüncələr “Biganələrin sui-qəsdi” romanının epiqrafı ilə başlanıb. Və qətiyyən həmin adlar sırasından H.İsaxanlının da adını ayırmazdım. Axı həmin essenin sərlövhəsində deyildiyi kimi, “qızıl döyüşçüyə də Ariadna sapı gərəkdir”. “Ariadna sapı” ilə mif qəhrəmanı dolaşıq labirintlərdən çıxır. Şairin mənəvi məsuliyyət hissi aşılayan və dünyanın taleyini qorumağa səsləyən sözə çevrilmiş duyğuları müasir dünyanın taleyini dolaşıq labirintlərdən keçirən işıqdır. Bu işıq qədim mifdəngəlmə obrazla çox səsləşir. İşığın mənbəyi isə ədəbiyyatdır, sözdür, sənətdir. H.İsaxanlı kimi duyğularında özü olan, duyğulanmalarında səmimi olan şairlərdir. Vaxtilə, on beş il bundan əvvəl yazılmışdı həmin düşüncələr. Və mətbuatda dərc olunmamışdı. Nədənsə mənə elə gəldi ki, gələcəkdə “Göylər bizdən uzaqdır” şeirlərinin aşıladığı məsuliyyət hissilə həmin duyğular çox səsləşir.
Ədəbiyyat:
Əli Rza Xələfli, “Karvan körpüdən keçir”, Bakı,1997. s.158
Hamlet İsaxanlı. “Ziyarət”. Xəzər Universitəsi nəşriyyatı, Bakı, 2009.