Əli Rza Xələfli
Hər şeyə tənqidi yanaşanların H.İsaxanlı yaradıcılığına münasibətini o qədər də dəqiq bilmirəm. Amma onu bilirəm ki, H.İsaxanlı yaradıcılıq aləmində olan və sözünün kiminsə tərəfindən necə dəyərləndiriləcəyinin fərqinə varmayan sənətkardır. Çünki o, özü yaxşı bilir ki, sənətin əsl dəyəri mənəvi aləminin sərraflığı vicdana çevrilənlər tərəfindən qiymətləndirilir. Sənətin nüvəsində olan işıq zamanı gələndə daha aydın görünür. Ona görə də H.İsaxanlı yaradıcılığının taleyindən narahat olmayan bir şairdir. Onun indiyə qədər dərc olunan kitabları insan hisslərinin çırpıntılarını duyan adamlar tərəfindən sevilə-sevilə oxunur. Aristarxlara gəldikdə isə Belinski onların cavabını çox dəqiq verib. Necə yazmağın, necə yazılanın nə demək istəyində olduğunu, özü üçün kredo hesab edən sənətkar oxucuya bəsit fikir məhsulu sırıya bilməz. H.İsaxanlının şeirləri də beləcə, nadir insan mənzərələrinin, həm də gözlə görünməyən mənzərələrinin əks-sədasıdır.
“Ziyarət” kitabında toplanmış “Gələcəkdə”, “Solist”, “Üç sual”, “Göylər bizdən uzaqdır”, “İstədik”, “Zamanın fəlsəfəsi”, “Sadə olmayan iş” və “Yuxu” kimi çox maraqlı şeirlər hər birimizin dünyasındakı cavabsız sualların müəllifin mənəvi aləmindən keçən cavablarıdır. Müəllifin mənəvi kriteriyasına görə zamanın fəlsəfəsi budur:
“Bu dünyada iz qoyanlar, Bu dünyadan rahat getsin. Zamanın yetər gücü var, Nüfuz etsin dərinlərdən lap dərinə. Zaman əlbət, qoyacaqdır öz yerinə hər bir kəsi. Kor deyilmi, zamana kor deyənlərin fəlsəfəsi”1.
Biz bilərəkdən təqdim olunan poetik parçanı misralara düzmədik. Elə ardıcıl, fikir axarı ilə, bir nəsr parçası kimi təqdim etdik. Göründüyü kimi, şeirin ritmi, ahəngi yenə pozulmadı, poetik əhval öz gücünü saxladı. Çünki ifadə olunan fikir müəllifin ruhi-mənəvi aləminin poetik vüsətini göstərir. Misralarla ifadə olunmasa belə, yenə şeiriyyət, yenə poetik əhval oxucunu həyəcanlandırır. Bu, artıq bədiiliyin gücüdür. Yaxud bir neçə misradan ibarət olan “Üç sual” şeirinə də nəzər salsaq, yenə həmin gücü, həmin poetik dəyəri görə biləcəyik:
Birinci hansı bəxtəvər daddı, Güllərin bihuş edən ətrini? Gülə nəfəs verənmi yaratdı Bəşəri içindən yeyən kini? …İfadə caiz isə
Kim belə qüdrət verib iblisə?
Müəllifin qoyduğu üç sual bir-birini tamamlayır. Söhbət təbiətdə və cəmiyyətdəki harmoniyadan gedir. Hansı bəxtəvərin güllərin ətrini dadmağının dəxli yoxdur. Və burada əslində, birinci olmalı, bünövrə olası güllərin yaradılışıdır. Yəni ilkin olaraq o gülləri yaradan onun ətrini duyub o bihuşedici hissin təsiri altında əsl bəxtəvərlik əhvalı yaşayıb. Bəs onda bəşəri içindən yeyən kinin bünövrəsini kim qoyub? Axı məntiqə görə, gülləri yaradan özünün bəxtəvərliyini içini yeyən kinin və qəzəbin rəmzində necə bədbəxtliyə düçar edə bilərdi? Və son nəticədə müəllif razılaşmır ki, gülləri yaradan kini də, qəzəbi də yaratmış olsun. Növbəti üçüncü sual meydana çıxır. Demək, bünü iblis eləyib. İblis isə əfsanələrdə deyildiyi kimi göydən gəlməyib. O, elə insanın özünün içindən doğulub. Əvvəlcə güllərin tikanları şəklində. Sonra insanın ruhuna, mənəviyatına köçərək kinə və qəzəbə çevrilib. Hər halda onun əməli icazəsizdir. Bəşəri qanunlardan kənardır. Və demək, cinayətkardır. Müəllif təbiətin və cəmiyyətin ümumi ahənginə, harmoniyasına uzanan qara əlin mənəvi-psixoloji köklərini göstərir.
H.İsaxanlının yaradıcılığını ziyarət motivləri üstündə kökləyən hisslərin mahiyyətini göstərən bir maraqlı şeiri də var. Müəllif şeiri “Solist” adlandırıb. Solist musiqi mətnini ümumi ansambldan ayrıca səsləndirən ifaçıya deyilir. Amma solistin ifası da ümumi ansamblın ifasının tərkib hissəsidir. Ümumi ahəngə tabedir. Ancaq əsas güc, əsas fikir onun üzərində cəmlənir. Müəllifin məntiqi tələbinə əsasən hər bir şəxs özü cəmiyyətdə ümumi ansamblda solist olmalıdır. Hər kəsin öz fikri və düşüncəsi olmalıdır. Hər kəs cəmiyyətdə öz səsi ilə, qəlbinin istəyi ilə, bəşəri qanunauyğunluğun tələbi ilə yaşasa, çıxış eləsə, onda yersiz ümumiliyin, susqunluğun, ümumi baş yellətməyin və əl çalmaların, “ura”ların təsiri altında dəhşətli ümumdünya faciələri də baş verməzdi. Sanki müəllif “Solist” şeirində elə bil ki, demədiyi, axıra çatdırmadığı fikri “Qoyunlar xoru” adlandırdığı çox maraqlı şerində davam etdirir:
Qoyunsansa, sual vermə,
Daha demə
Kimlərə həmdəm olduq.
Alış itə, alış qurda,
Xan çobana, xan çomağa.
Alış təzə, köhnə yurda,
Başaşağı otlamağa.
Çox dəqiq cizgilərdir. İnsanın düşüncəsizliyinin, düşüncədən məhrum edilməsinin qoyun obrazı. Böyük Ç.Aytmatovun Manqurt obrazı ilə səsləşən məqamlar. Manqurt olandan sonra insan anasını tanımır, demək, düşünə bilmir. Bütöv bir sürü qoyunu da bir keçinin arxasınca beləcə edama aparmaq olar. Ya bir ovuc duzu əlində tut, uçurumdan bircə qoyunu aldadıb ötür aşağı
bütün sürü getsin. Qoyun olmağın faciəsi… əslində, düşüncəsizliyin faciəsi:
Biz öz qoyun gözümüzü
Döyə-döyə
“Yaradana şükür olsun”,
Deyə-deyə.
Hələ çox iş görməliyik. Yunumuzu, südümüzü…
Sözün düzü,
Biz ki, belə yeməliyik
İstəsələr, canımızı verməliyik!
Qoyun-insan qarşılaşması. Müəllif düşüncəsiz insana aid olan, düşüncəsizlik faciəsinə düçar olan insanın taleyi ilə qəssabxanaya aparılan heyvanın taleyi arasındakı oxşarlığı çox dəqiq göstərir. Qoyun yeyilməli olduğuna görə yeməli olduğuna görə “canımızı verməliyik” cavabından başqa heç nə bilmir. Onun sual vermək gücü yoxdur:
Qoyunsansa, sual vermə, Daha demə,
Nədən belə havalandıq, dəm olduq.
Ağzı qara canavara
yem olduq.
“Qoyunlar xoru”nun əvvəlindəki epiqrafsayağı iki misranın özü də “Qoyun olduq, Dağ döşündə cəm olduq, Otdan yedik, sudan içdik, dəm olduq” Aristarxın gətirəcəyi bəhanəni qabaqlayır. Əgər ot yemisənsə, su içmisənsə və sonra da dəm olmusansa, hələ elə bir dağ döşündə, bir çoban qabağında cəm olmusansa, bir gün canavara da yem ola bilərsən.
İndi bir daha “Solist”ə qayıtmağa dəyər. Demək, cəmiyyətin ümumi ahəngində solistə yer yoxdursa və onu da qeyd edək ki, cəmiyyət fərdlərə qarşı şeirin özündən çıxış eləsək, ansambl solistə qarşı həmişə qəzəbli olur. Amma solist özünün istedadı, bacarığı, müəyyən mənada ansamblı idarə etmək gücü ilə öz yerini tutur. Bunun üçün birinci şərt insanın düşüncə hazırlığıdır. Əgər düşünmək üçün müəyyən hazırlıq mərhələsi keçməmisənsə və ümumiyyətlə, solist olmaq hazırlığın yoxdursa, ansamblın ümumi ahəngini tuta bilməyəcəksən. Bunun üçün bünövrədən hazırlıq gərəkdir.
Hər halda müəllif lirik qəhrəmanın solist olana qədər keçdiyi yolun tarixçəsini şeirdə belə verir:
Uşaqlıqdan düşünmək olubdur peşəm, Kitablardan toz yemişəm. Və… xəyallara dalmışam Yolum haraya düşəcək Kim-kim ilə görüşəcək Onu mən özüm demişəm.
Burada bir məqamı da yada salmaq olar. Ümumiyyətlə, “Ziyarət” kitabında toplanan şeirləri müəllif ya “Ziyarət” poemasını işlədiyi mərhələdə, həm də çox uzaq olmayan ərəfədə yazıb, ya da elə eyni vaxtda poemanı işlədiyi dövrlərdə yaddaşın və nəticədə düşüncənin tələbi ilə həyatda gördüklərinin, duyduqlarının cavabı kimi qələmə alıb. Hər halda, kitabda müstəqil şeirlər kimi verilən bədii parçalar “Ziyarət”in çox dəqiq və düşünülmüş şəkildə hazırlanmış bünövrəsidir, özül daşıdır. Hətta bu şeirləri poemanın ayrıayrı yerlərində məntiqin tələb elədiyi məqamlarda vermək olardı və əsər heç nə itirməzdi, daha çox siqlət kəsb edərdi. Çünki müəllif nümunə üçün götürdüyümüz “Solist” şeirində düşüncənin gücünü göstərir, müstəqil fikir yürütmək bacarığının nə demək olduğunu təlqin edir. Xəyallarındakı obrazlarının hərəkəti, xəyalın daşıyıcısı olaraq lirik qəhrəmanın özünün həyat yolunun istiqaməti bütün bunların hamısı müstəqilliyin bəhrəsidir, müstəqil yol seçə bilməyin bəhrəsidir, müstəqil yol seçə bilmək üçün, azad fikir sahibi olmaq üçün, cəmiyyətin, bütövlükdə insanlığın dəyərlərinin qorunması yolunda öz səsi və sözü olmaq üçün göydən zənbillə gəlmək lazım deyil. Bunun üçün özünəqədərki fikir sahiblərinin düşüncə mexanizmini, düşüncə aləmini duymalısan. Düşüncəmiz müstəqil fikir yürüdə bilmədən, nəinki bütövlükdə cəmiyyəti, heç bir nəfəri də səhv yoldan çəkindirə bilməz. Müəllif müstəqil düşüncəyə gedən yolu ümumi şəkildə, əlbəttə, müəyyən obrazlarla – Nyutonla, Nizami ilə, Şekspirlə, Tolstoyla, Mövlanə Cəlaləddin Rumi ilə və onun şöhrətli “Məsnəvi”si ilə bağlayır:
Nyutonla söhbət edib, Nizamidən dərs almışam. Dostum olub neçə ədib
Şekspirdən Tolstoya. Mövlanəni bir kəs duyan “Məsnəvi”dən çətin doya
O nəşədən mən də məstəm.
Bu, kamala çatmağın yoludur. Azad düşüncə harmoniyasını özünün mənəvi aləmdə yaratmağın yoludur. “Solist”in qəhrəmanı, həm də təvazökardır. Cəmiyyətin yaratdığı mənəvi sərvətlərin dərinliklərinə endikcə onun özündən müştəbehliyə yuvarlana bilmək ehtimalları da azalır. Və özü haqqında çox maraqlı fikir deyir:
Amma, vallah, mən nə başa ağıl qoyan,
Nə rəhbər, nə moralistəm. Binadan nə Tolstoyçu,
nə Marksist,
Nə sosialist, nə başqa “ist”. Nə Mustafa Kemalistəm.
Amma əslində, o, marksizm nə olduğunu yaxşı bilir, Mustafa Kamalçılığın, lap elə başqa “izm”lərin, Tolstoyçuluğun, sosialistçiliyin nə demək olduğunu bütün bunların ayrı-ayrı zamanlarda cəmiyyətə nə verib, nəyi aldığını da yaxşı bilir. Özünü başa ağıl qoyan hesab etməsə də, keçdiyi yolun, aldığı dərslərin sayəsində düzgün yolu göstərir. Bu düzgün yol düşünə bilmək yoludur. Ayrı-ayrı planetlərin qonağı olsa da, bu dühaların mənəvi aləmlərinə baş vursa da, yenə özünə qayıtmaq yolunu daha üstün bilir. Özünün təkliyində, öz əli və öz başı ilə zəngin, mənəvi aləm adlanan düşüncə sarayını yaradır. Və indi artıq o, xorda oxuya bilər. Ancaq xorun ümumi ahəngində onun özünün səsi, sözü və nəğməsi var:
Zaman-zaman onlara
mehman olsam da,
Təklikdən də zövq almışam. Söhbət edib, dərs alsam da,
Mən öz havamı çalmışam.
Məni xorda oxutsalar,
Səsim, sözüm, öz nəğməm var Dadı-duzu olsa da kəm,
Yenə nə qəm?!
Mən solistəm ki, solistəm!
Hətta onun ümumi xorda yeri və vaxtı müəyyən ölçüyə tabe olsa da, bundan qəm eləmir. Çünki artıq özüdür. Kimsə ona etiraz edə bilməz. Və etiraz edənlərə Belinskinin məşhur aristarxlarına verəcəyi cavabın kifayət qədər güclü məntiqi var.
Ümumiyyətlə, “Ziyarət” poemasının yaddaş salnaməsi kimi çözülməsində və bu əsərin sözün həqiqi mənasında, həm formaca, həm də məzmunca yeniliyinin təmin edilməsində H.İsaxanlının kitaba daxil edilmiş müstəqil şeirlərinin rolu böyükdür. Məhz indi “nəşə var kənd ocağinda” adlanan yeni bir hissəyə “Ziyarət”in növbəti parçasına keçid ala bilərik. Ancaq qabaqca bir neçə kəlmə ümumi ədəbi-mənəvi mənzərəmiz haqqında danışmaq yerinə düşərdi. Nədənsə, mənə elə gəlir ki, Azərbaycan ədəbiyyatının son iyirmi illik dövrü ilə XIX əsr rus ədəbiyyatının Puşkin və Belinski mərhələsi çox cəhətlərdən bir-birilə səsləşir. Belinskini narahat edən sualları biz müasir dövrümüzdə görürük. Həmin suallar həyatımızın ən müxtəlif tərəflərində bizim qarşımıza çıxır ədəbiyyatın mənbəyi həyat olduğu üçün birinci həyatımızda və onun davamı kimi ədəbiyyatda.
…Ən əlvan rəngdə də qaralıq görən, ən təmiz səmada da gözləri bulud gəzən, bir sözlə, günəşin üzündə də ləkə axtaranlar həmişə var. Görünür, XIX əsrdə də, xüsusilə ədəbiyyatda ən yaxşı əsərə belə ağız büzənlər az olmayıb. Şübhəsiz, belələrinin münasibət zəmanəsinə görə, sözün ən qızğın təəssübkeşi və müdafiəçisi olan Belinskini də qəzəbləndirməyə bilməzdi. Aristarxların
“Puşkin haqqındakı istər tərifləyici, istərsə də pisləyici sözlərinin hamısı belədir; bunlardan heç bir şey əxz etmək və heç bir fayda götürmək olmaz.”1
Aristarx Belinskinin qeydində göstərildiyi kimi, yersiz irad tutan tənqidçi üçün məcazi addır. Eramızdan əvvəl II əsrdə yaşamış qədim yunan alimi və tənqidçisi Aristarxın adından götürülmüşdür. Nə üçün Aristarxı yada saldıq? Çünki belələri müasirlərimiz arasında da az deyil. Əgər Puşkinin müasirləri onun hər hansı bir əsərindən qat-qat, dəfələrlə çox olacaq qədər yazıblarsa, demək, hər bir ədəbi-tənqidi məqalə müəllifi Puşkinin yaratdıqlarının nüvəsində nəyi isə görüb, cəmiyyət üçün əxz olunmalı, qəbul edilməli keyfiyyətlər olmasaydı, nə “Ruslan və Lyudmila” haqqındakı mübahisələr, nə Yevgeni Oneginin yerli-yersiz ittihamları, mühakimələri… heç biri olmazdı. Kimlərəsə elə gəlir ki, ədəbiyyat xüsusi monopoliyadır. Və icazəsiz onun sərhədlərini keçmək olmaz. Amma kimlərsə, kimsənin iznini gözləmədən özünün dünyasını yaradır, sözlə ülfət bağlayır. Göydən ay gətirməsə də, özünün fikir dünyasından, yaddaş aləmindən ən orijinal, ən duyğulu hissləri sözə gətirə bilir. Təbiidir ki, bir daha təkrar etməyə dəyər, ədəbiyyatın, Belinskisayağı desək, ən ümdə vəzifələrindən biri də həyatın ayrı-ayrı lövhələrini, bütövlükdə cəmiyyətin və təbiətin nəyi varsa, hamısını ən ensiz cığırınacan, ən gur axan çayınacan, sürüşən torpağınacan, daşınan, satılan əmlakınacan, ən fərdi duyğularla yaşayan insanınacan… nə varsa, ədəbiyyata gətirilməlidir. Amma təxəyyüldən keçirilib gətirilməlidir. Gələcəyin adamlarının təsəvvürünə işıq, zəkasına yeni düşüncə əlavə edəcək gücdə gətirilməlidir. Bu baxımdan “Ziyarət” poemasında kənd həyatı, onun bütün əzabları, çətinlikləri, ağrıları, acıları yaz başlayandan çabalayan kəndlinin ruzi, dolanışıq imkanı qazanmaq üçün cidd-cəhdləri bütün bunlar Turgenyevdə də, Puşkində də, L.Tosltoyda da kifayət qədər öz əksini tapıb. Eləcə də, H.İsaxanlının “Ziyarət” əsərində də sanki XIX əsr rus ədəbiyyatından varisliklə qidalanma hiss olunur. Kənd ocağında nəşə görən bir uşaq indi uşaq olmasa da, yaddaşının gücünə həmin zamana qayıdır. Sanki ecazkar bir kənd axşamını ən azı əlli il bundan əvvəlki zamandan qoparıb bizim gözlərimizin önünə gətirir.
Soyuq qış axşamı üçün kasıb komanın yeməyi, ruzisi ilə ocağı yarıdır, deyərlər. Sanki xalqda olan və uzun illərin sınağından çıxmış bu və ya digər dərəcədə elə bu gün də öz qüvvəsində qalan həmin fikrin, həmin hökmün mənzərəsini müəllif belə çəkir:
Üstümüzü alanda qış,
Bir nəşəydi odun yarmaq. Əllərimdə havalanmış Uzunsaplı baltaya bax.
Hər zərbədə yüz qamqalaq… Odun yığın qucaq-qucaq!
İlk baxışdan diqqəti çəkən heç nə yoxdur. Bir uşağın baltanı qaldırıb odunu yarmaq gücündə olan, hələ ilk gəncliyinə, bəlkə, qədəm basmamış yeniyetmənin odun yardığı mənzərədir. Sanki qolunda güc duyan, artıq çoxdan bəri evin dolanışığına kömək eləməyi özünə borc bilən bu yeniyetmə elə bil ki, odun yarmır, ailənin ocağını soyudacaq, evə soyuq gətirəcək və bu soyuqla bərabər çoxlu bəlalar da gətirəcək “qara divin” başını əzir, şərin qabağını kəsir. Balta onun əlində deyəsən, şərlə döyüş alətidir. Uzun saplı baltanın gənclik eşqilə coşub-çağlayan yeniyetmənin əlində “havalanması” onun təkcə fiziki gücünü yox, həm də mənəvi gücünü göstərir, qətiyyətini göstərir, inamını göstərir. Gücü çatdığı üçün qarşısını kəsdiyi soyuq adlı şərlə vuruşduğu üçün, daha doğrusu, vuruşa bildiyi üçün nəşələnir.
Döyüşçü gücündə pörtüb-qızarır. Və beləcə, onun qanı qaynayır:
Bir nəşəydi odun yarmaq, Yardıqca pörtüb-qızarmaq… Oynayırdı qəlb də, can da “Yoruldun, bəsdir, gəl”, deyə Evdən kimsə çağıranda
Ayrıla bilməzdim işdən
Həzz alardım bu gərdişdən…
İnsan inamının gücü, gücün çatan işdən yapışmağın zövqü, fərəhi duyulur bu misralarda. Bu, sanki bir tale gərdişidir. Yeniyetmənin qışla yazın arasından keçib gələn sınağının davamıdır. Özünün yardığı odunların ocaqda yanmasına baxır; alov dilləri, ətrafa yayılan isti hərarət deyəsən, elə onun qəlbinin hərarətidir, ürəyinin alovlarıdır. O, özünün gücünü həmin alov dillərində görür və onun nəzərində nə qədər çətin də olsa, ruzi daşdan da çıxsa, həyat gözəlləşir:
Ocağa hərdən odun at,
Ocaq yandıqca çathaçat.
Gözəlləşir, gülür həyat.
Nəşə var kənd ocağında
Bərəkətli qucağında.
Həyatdan duyduğu bu fərəh onun üçün elə həyatın gözəlliyidir. Bu səhnə dramatik bir əsər kimi, vuruş səhnəsi kimi, son nəticədə, isti ocağın yanı, ailə üzvlərinin qış gecəsindəki əminliyi ona fərəh gətirməzdi. Belinski Jukovskidən danışanda onun qəhrəmanlarının rus poeziyasına ruh və ürək verdiyini qeyd edir. “Ziyarət” əsərinin Yaddaş Sahibi kimi təqdim olunan əsas obrazı əsərin dərinliklərinə vardıqca ən müxtəlif çalarlarda torpaq, yurd, uşaq, nənə, baba… təzahür etsə də, əslində, ruhun və ürəyin təmsilçisidir. Bu uşaq ailənin istiocağın başında yığışıb axşam yeməyinin süfrəsində özünün halal payını görür. Çünki elə bu süfrənin araya-ərsəyə gəlməsində onun döyüş payı var:
Küllü kartof, çörək, pendir…
Qəlb duyğulu sözə bənddir,
Ruhun doğum yeri kənddir.
Şəhərdə tez gözünü yum,
Kəndə qonaq gəl, oxucum!
Həmin uşağın Yaddaş Sahibinin sonuncu sözləri ümumi mətndən ayrılmır. Və müəllifin obrazı ilə birləşir. Ona görə də onun oxucuya müraciəti də təbiidir, başa düşüləndir. Ən başlıcası, həmin döyünən ürəyi, sağlam, mənəvi ruhu biz həmin uşağın timsalında görürük. Və sanki Belinski təkcə öz zamanı üçün yox, bütün zamanlarda ədəbiyyat üçün, əbədi olanları yada salır:
“Jukovskinin qəhrəmanlığı ölçüsüz, onun rus ədəbiyyatındakı əhəmiyyəti isə böyükdür! Onun romantik şeir ilahəsi rus poeziyasının vəhşi düzənliyi üçün Elevsin ilahəsi Serera idi: o, rus poeziyasını kədər, hicran və mistik düşüncələrin gizli sirlərilə, adsız və yersiz, lakin gənc bir ruhun öz doğma vətəni kimi qəbul etdiyi “o əsrarəngiz dünyaya” olan həyəcanlı meylin gizli sirlərilə tanış edərək rus poeziyasına ruh və ürək vermişdir”.
Qədim Elladanın Elevsin şəhərində bərəkət və əkinçilik Allahı Demetraya latınlar tərəfindən verilən ad Sereradır. Qəribə bənzəyiş var, Yaddaş Sahibinin uşaq obrazı sanki evin Sererasıdır, əkinçilik və bərəkət ilahəsidir. İndi necə, bu qanadlı duyğulanmaları H.İsaxanlının poeziyasından, onun orijinal obrazlarından ruh və ürək sahibi olan “yaddaşından” ayırmaq olar?
…Deyəsən, bu məqamda H.İsaxanlı daha çox Jukovskiyə, onun Yaddaş Sahibi isə “əsrarəngiz dünya”nın sahibinə bənzəyir.
Ədəbiyyat:
V.Q.Belinski. “Rus ədəbiyyatı klassikləri haqqında”. Bakı , 1954, s.98.
V.Q.Belinski. “Rus ədəbiyyatı klassikləri haqqında”. Bakı , 1954, s.81.
Hamlet İsaxanlı. “Ziyarət”. Xəzər Universitəsi nəşriyyatı, Bakı, 2009.